Þjóðskjalasafn Íslands | The National Archives of Iceland

Þótt jarðabókin, sem tekin var saman á árunum 1702–1714, sé kennd þeim Árna Magnússyni prófessor og handritasafnara og Páli Vídalín lögmanni þá bar Páll hitann og þungann af verkinu ásamt nokkrum aðstoðarmönnum. Páll var mættur ásamt fylgdarmönnum sínum að Ingjaldshóli í Neshreppi á Snæfellsnesi þann 18. júní 1711. Þar tók hann á tíu dögum saman jarðabók yfir hreppinn sem var undirskrifuð 27. júní en tveimur dögum síðar var bætt við færslu um Mávahlíð. Páll stefndi hreppsbúum til samfundar við sig á Ingjaldshóli, sem var þingstaður hreppsins. Þar setti hann niður tjald sitt og virðist hafa haft aðstöðu í Ingjaldshólskirkju til þess að yfirheyra jarðeigendur, umboðshaldara og leiguliða.

Jón Jónsson (f. 1643), karl að viðurnefni, bjó í Fróðárkoti, sem var fjögur hundruð að dýrleika, ásamt Bergljótu Jónsdóttur (f. 1647) og þremur dætrum þeirra. Þar má finna hann í manntalinu 1703 og í jarðabókinni frá 1711, þar sem hann er færður til bókar sem Jón Jónsson karl og þannig skrifaði hann einnig nafn sitt eins og sjá má í skjali mánaðarins. Jón Ólafsson úr Grunnavík (1705–1779) fornritafræðingur segir að Jón karl hafi verið formaður á Sandi, þ.e.a.s. Hellissandi og tilfærir erindi um hann úr rímu um formenn þar og á þá líkast til við formannavísur fremur en sjóhrakningsrímu. Jón Þorkelsson þjóðskjalavörður (1859–1924) kallar hann Jón rifsa, þ.e. kennir hann við verstöðina í Rifi, sem er skammt undan, en nefnir ekki heimildir sínar fyrir því.

Grunnavíkur-Jón ólst upp í Víðidalstungu hjá Páli lögmanni frá sjö ára aldri og allt þar til hann sigldi til Kaupmannahafnar haustið 1726. Hann rekur samskipti þeirra Jóns karls og Páls lögmanns þannig að Jón karl hafi flutt kvæði í Ingjaldshólskirkju og í því sneitt að virðingu lögmannsins. Páll hafi svo látið þénara sína „drepa í öskjur“ Jóns karls sem mun þýða að þeir hafi flengt hann. Grunnavíkur-Jón þekkir hins vegar aðeins tvær línur úr kvæðinu sem að hans sögn hljóða svo: „Herra Páll með hárið franska/hefir á lofti reyrinn spanska“. Hefði hann hins vegar haft allt kvæðið í höndum þá hefði hann áttað sig á því að atburðarrásin var með allt öðrum hætti. Í kvæðinu sést nefnilega að það fjallar um það þegar Páll og þénari hans gengu í skrokk á Jóni karli. (Lesa kvæðið).

Raunveruleg atburðarrás mun hafa verið einhvern veginn þannig að Jón karl var ölvaður og með háreysti. Það fór í taugarnar á lögmanni sem sló hann og lét svo þénara sinn tuska hann til. Í kjölfarið mun Jón karl svo hafa samið kvæðið Páli lögmanni til minnkunar. Það var hins vegar ekki fyrr en þremur árum síðar, þ.e. 12. júní 1714, að hann stefndi lögmanni fyrir aðfarirnar gegn sér og mundi þá ekki nákvæma dagsetningu, aðeins mánuðinn og árið. Við málshöfðunina mun hann líkast til hafa notið aðstoðar Odds Sigurðssonar (1681–1741) varalögmanns og umboðsmanns stiftamtmanns. Oddur bjó á Narfeyri á Snæfellsnesi og hélt einnig hálfa sýsluna, en hann var svarinn óvinur Páls lögmanns.

Í stefnuskjalinu segist Jón karl stefna Páli til Ingjaldshólsþings, 1. október 1714, fyrir þau „misverk“ sem hann hafi saklaus liðið af lögmanni í Ingjaldshólskirkju í júnímánuði 1711. Páll hafi rifið af sér höfuðfat sitt, þ.e. hettuna og lamið sig með henni en við það hafi derið rifnað af. Þá hafi hann barið sig í andlitið með reyrstaf sínum þannig að bólga og mar hafi myndast fyrir neðan annað augað. Loks bæri lögmaður ábyrgð á þeirri laklegu viðhöndlan og meðferð sem hann varð fyrir af þjónustumanni hans, Þórði Þorvarðssyni, sem hafi rifið föt Jóns karls í átökunum.

Páll brást við þessu með því að stefna Jóni karli gagnstefnu til Skálholts, 30. ágúst 1714, til þess að heyra á vitnisburði séra Þorsteins Ketilssonar og Þorkels Þorsteinssonar um hegðun hans gagnvart sér á Ingjaldshóli í júnímánuði 1711. Þessir sveinar lögmanns voru séra Þorsteinn (1688–1754) sem varð kirkjuprestur í Skálholti 5. nóvember 1714 en fékk Hrafnagil í Eyjafirði tveimur árum síðar og Þorkell (um 1692–1723) sem varð prestur að Fagranesi á Reykjaströnd árið 1717. Þórður Þorvarðsson mun líkast til hafa verið sonur Þorvarðs Jónssonar og Þorbjargar Þórðardóttur á Laugum í Hvammssveit en hann var fæddur um 1688. Jón Magnússon, bróðir Árna og mágur Páls, segir í ættartölubók sinni að hann hafi verið „giftur ólánsstrákur“. Ekki hafa fundist heimildir um hvernig málinu lauk en í bréfi Jóns Vídalín Skálholtsbiskups til Páls lögmanns, frá 31. janúar 1715, segir: „[…] ekkert er átt við stefnu Jóns kalls […]“.

Grunnavíkur-Jón segir að móðir Páls hafi ávítað son sinn fyrir framkomu hans í garð Jóns karls. Hann segir: „Ég heyrði Hildi Arngrímsdóttur munnlega álasa syni sínum, Páli lögmanni, fyrir það, og kvað það ei fremdarstykki, en hann svaraði, að slíkum þrælmennum ætti með soddan móti að kenna að gera opinbera óvirðing hjá fólki.“ Gísli Konráðsson (1787–1877) sagnaritari segir að Páll, sem var lipurt skáld, hafi ekki viljað svara þessum vísum heldur sent Jóni karli spesíu og vinsamlegt bréf. Það má vel vera að málinu hafi lokið þannig að Páll hafi sæst við Jón karl og þurft að láta fé af hendi rakna til þess að jafna sakirnar.

Það er hins vegar spurning hvort Jón karl hafi samið þessar vísur sjálfur eða notið til þess aðstoðar Odds lögmanns og jafnvel Jóns Sigurðssonar Dalaskálds (um 1685–1720). Jón Dalaskáld var um hríð í þjónustu Odds og var lögsagnari hans, fékk Strandasýslu 1712 og hélt í eitt ár en varð svo lögsagnari í Dalasýslu. Það er fremur ólíklegt að Jóni karli hafi verið kunnugt um þau agameðöl sem beitt var í latínuskólunum en Oddur hafði sem skólapiltur fengið að kenna á spanskreyr (d. spanskrør), þ.e. reyrpriki, Páls Vídalín. Páll var skólameistari í Skálholtsskóla á árunum 1690–1696 og húðstrýkti Odd fyrir að skrifa móður sinni „hégómaþvætting“ úr skólanum. Efni bréfsins komst upp því að það rataði ekki á leiðarenda heldur lenti í hrakningi, blotnaði og varð afturreka í Skálholt en þangað komið var það svo slitið á jöðrum að hver sem vildi gat lesið innihald þess. Þetta mun, að sögn Grunnavíkur-Jóns, hafa verið upptök óvildar Odds í garð Páls lögmanns.

Þó svo að Jón karl nefni það ekki berum orðum í stefnuskjali sínu þá er líklegt að Þórður Þorvarðsson hafi flengt hann að skipan Páls lögmanns. Grunnavíkur-Jón segir það a.m.k. og í stefnunni kemur fram að Þórður hafi slitið föt Jóns karls í átökunum. Þar að auki þá lýkur kvæðinu með eftirfarandi hætti og er orðunum beint að lögmanni sem hefur horft upp á aðfarirnar:

Það var yður lítillæti lofstír sléttur
að sýna yður smáan svo á hjalli
að sjá í rass á Jóni kalli.

Gísli Baldur Róbertsson ritaði kynningartexta og skrifaði upp texta stefnu Jóns karls.

Kvæði Jóns Jónssonar karls

[Kvæði Jóns Jónssonar karls, sbr. Vísnakver Páls lögmanns Vídalíns (1667–1727). Jón Þorkelsson sá um prentun á því. Kaupmannahöfn 1897, bls. 198–199.]